ساز و آواز دستگاه همایون محمدرضا شجریان

ساز و آواز دستگاه همایون محمدرضا شجریان

دستگاه همایون یکی از دستگاه‌های هفت‌گانه ردیف موسیقی ایران است

واژه همایون در فرهنگ عمید چنین معنی شده است: (هُ. یُ) هماگون: خجسته، فرخ، مبارک، فرخنده؛ و در برهان قاطع چنین نقل شده است: نام معشوقه همای است، و قصه همای و همایون را به نظم آورده‌اند و مشهور است، و به معنی مبارک و خجسته و میمون هم هست.

این دستگاه به تناسب نام خود، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد، ولی با این حال زمینهٔ اجرای بسیاری از لالایی‌ها و زمزمه‌های متداول در نقاط مختلف ایران است. همچنین از نغمه‌های این دستگاه در موسیقی زورخانه نیز استفاده می‌شود.

دستگاه همایون با حالت محزون و اسرار آمیز خود گوشه‌های متعددی دارد که گوشه «عشاق» اوج این دستگاه تلقی می‌شود. بر اساس نظر مجید کیانی در بارهٔ موسیقی ایرانی، «همایون» ادامهٔ روز، تداوم زندگی، اتحاد عشق و عاشق و معشوق و توحید است. (مقام توحید در هفت شهر عشق)

از رنگ‌های قدیمی که در خاتمه دستگاه همایون نواخته می‌شوند می‌توان رِنگِ فرح و رنگ شهرآشوب را نام برد. رنگ فرح رنگی است سه ضربی و با وزن سنگین اما رنگ شهرآشوب دوضربی ترکیبی (شش - هشت) است و با تمپوی متوسط اجرا می‌شود.

از لحاظ مرکب خوانی این دستگاه به دستگاه‌های سه‌گاه و شور ارتباط دارد و وسعت این دستگاه را بیشتر می‌کند. به دلیل شباهت شور و همایون، با بم کردن نت سوم گام همایون به میزان نیم‌پرده می‌توان وارد شور شد. همایون را می‌توان به دستگاه چهارگاه نیز ارتباط داد و این کار با افزودن نیم‌پرده به نت ششم گام همایون و کم کردن ربع پرده از نت پنجم که گوشهٔ آواز منصوری را تداعی می‌کند انجام‌پذیر است. عکس همین عمل و گذر از چهارگاه به همایون نیز در گوشهٔ مخالف&action=edit&redlink=1) دستگاه چهارگاه قابل اجراست.

آلبوم بیداد پرویز مشکاتیان با خوانندگی محمدرضا شجریان و همچنین آلبوم بی قرار محمدجلیل عندلیبی با آواز استاد شهرام ناظری از جمله آثار مشهوری هستند که در این دستگاه ساخته شده‌است.

بیات اصفهان هم آوازی است که از دستگاه همایون گرفته شده است و دارای درجات مشترکی با همایون است. نت شاهد آن درجه چهارم همایون است.